کم‌خونی فقر آهن، تهوع طولانی مدت، کمبود ویتامین B12 یا کاهش شدید اشتها همگی از چالش‌های شایع دوران بارداری هستند. زمانی که مکمل خوراکی به‌علت عوارض گوارشی یا سوءجذب مؤثر واقع نشود، تزریق سرم تقویتی در بارداری به پزشک اجازه می‌دهد ریزمغذی‌ها را مستقیماً وارد گردش خون کند و ظرف چند ساعت غلظتِ پلاسماییِ آن‌ها را به سطح درمانی برساند. در ادامه تازه‌ترین توصیه‌های کالج متخصصان زنان آمریکا (ACOG)، سازمان جهانی بهداشت (WHO) و کلینیک‌های مرجع را تلفیق می‌کنیم تا مادران باردار بدانند که چه زمانی به تزریق سرم تقویتی نیاز دارند، کدام سرم‌ها برایشان ایمن‌ترند، چگونه عوارض را مدیریت کنند. سرم تراپی در منزل یک راهکار عالی برای مادران باردار است پس همراه باشید.
چرا گاهی تزریق وریدی بهتر از قرص و مکمل است؟
ACOG در بولتن Anemia in Pregnancy تأکید می‌کند که درمان خط اول کم‌خونی، آهن خوراکی است؛ بااین‌حال، اگر هموگلوبین پس‌از چهار هفته افزایش نیابد یا تهوع و یبوست شدید مصرف آهن خوراکی را دشوار کند، باید به تزریق سرم تقویتی در بارداری و سرم وریدی فکر کرد.
پژوهش تازه‌ای هم نشان می‌دهد که استفاده از پروتکل آهن وریدی طی سه‌ماهۀ دوم بارداری در مقایسه با تجویز مداوم خون پس‌از زایمان، ۳۶ درصد از عوارض بارداری کاست. این عدد نشان می‌دهد تزریقِ به‌موقع بهتر از درمانِ دیرهنگامِ پیامدهاست. اضافه‌کردن ویتامین‌های گروه B و ویتامین C با دوز مناسب نیز می‌تواند خستگی و ضعف عضلانی را مهار کند؛ مشروط به آنکه دوز و ترکیب، مطابق آزمایش و شرایط فردی تنظیم شود.
بررسی نیاز تغذیه‌ای مادر و جنین پیش‌از تزریق
در دوران بارداری، تأمین ریزمغذی‌های ضروری برای سلامت مادر و رشد بهینه جنین اهمیت ویژه‌ای دارد. پیش‌از تصمیم‌گیری برای تزریق سرم تقویتی در بارداری، باید هر یک از این مواد را از نظر نیاز روزانه، پیامدهای کمبود و آزمایش‌های مبنا بررسی کرد:
آهن (۲۷ میلی‌گرم در روز)
آهن برای تولید هموگلوبین و انتقال اکسیژن به بافت‌ها ضروری است. در صورت کمبود، مادر دچار کم‌خونی می‌شود که می‌تواند به زایمان زودرس یا نوزاد با وزن کم منجر شود. برای تشخیص، علاوه‌بر CBC که تعداد و اندازه‌گلبول‌ها را نشان می‌دهد، اندازه‌گیری فریتین سرم برای ارزیابی ذخایر آهن توصیه می‌شود.
ویتامین B₁₂ (۲٫۶ میکروگرم در روز)
این ویتامین نقشی مهم در سلامت سیستم عصبی مادر و جنین و تشکیل DNA دارد. کمبود آن ممکن است باعث نوروپاتی در مادر و اختلالات لوله عصبی جنین شود. سطح سرمی B₁₂ یا سنجش هوموسیستئین (که در زمان کمبود بالا می‌رود) آزمایش‌های مرجع برای بررسی کافی‌بودن ذخایر این ویتامین‌اند.
اسید فولیک (۶۰۰ میکروگرم در روز)
فولات برای تکامل ستون فقرات و لوله عصبی جنین حیاتی است. سطوح ناکافی آن می‌تواند منجر به نقص‌های مادرزادی لوله عصبی شود. آزمایش فولات داخل گلبول قرمز (RBC Folate) تصویر دقیق‌تری از وضعیت ذخایر میان‌مدت فولیک‌اسید نمایش می‌دهد.
ویتامین C (۸۵ میلی‌گرم در روز)
این ویتامین به ترمیم بافت و سلامت لثه‌ها کمک می‌کند و نقش آنتی‌اکسیدانی دارد. کمبود بالینی ممکن است باعث خونریزی لثه و تأخیر در ترمیم زخم‌ها شود. سنجش سطح پلاسمایی ویتامین C همراه با توجه به علائم بالینی راهنمای تشخیص است.
منیزیم (۳۵۰ میلی‌گرم در روز)
منیزیم برای کنترل انقباضات عضلانی و ریتم قلب مهم است. کمبود آن می‌تواند باعث کرامپ‌های عضلانی و اختلالات قلبی شود. اندازه‌گیری سطح سرمی منیزیم در کنار علائم بالینی، تشخیص دقیق کمبود آن را ممکن می‌سازد.
انواع مکمل‌ها برای تزریق سرم تقویتی در بارداری
در ادامه، انواع سرم تقویتی در بارداری را که در دنیا متداول هستند، خواهید دید:
فریک‌کاربوکسی‌مالتوز (Injectafer®) به‌عنوان «استاندارد طلایی» آهن وریدی
Injectafer® شامل دو دوز ۷۵۰ میلی‌گرم آهن پایدار است که هر بار در یک انفوزیون کوتاهِ ۱۵ دقیقه‌ای تزریق می‌شود و پس‌از یک هفته، تزریق دوم آن تکرار می‌شود تا مجموعاً ۱۵۰۰ میلی‌گرم آهن به بدن برسد. شواهد بالینی به‌روز FDA در سال ۲۰۲۳ نشان داده‌اند که این پروتکل در زنان باردار مبتلا به آنمی ناشی از نارسایی قلبی نه‌تنها توان ورزش و کیفیت زندگی را بهبود می‌بخشد، بلکه نیاز به انتقال خون را نیز کاهش می‌دهد. وب‌سایت droracle.ai برای این نوع تزریق سرم تقویتی در بارداری می‌گوید:
IV iron infusion has been compared to oral iron supplementation, with most studies finding that IV iron infusion is more effective in increasing hemoglobin levels and replenishing iron stores
تزریق آهن داخل وریدی با مکمل آهن خوراکی مقایسه شده است و بیشتر مطالعات نشان می‌دهند که تزریق آهن داخل وریدی در افزایش سطح هموگلوبین و تجدید ذخایر آهن مؤثرتر است.
از نظر ایمنی، انجمن زنان و زایمان آمریکا (ACOG) تزریق آهن وریدی را تنها پس‌از پایان سه‌ماهه اول بارداری (هفتۀ ۱۳ به بعد) مجاز می‌داند؛ زیرا داده‌های ایمنی در سه‌ماهه اول هنوز محدود است. شایع‌ترین عارضه گزارش‌شده، هیپوفسفاتمی گذرا در ۵–۱۰ درصد موارد است و بثورات خفیف پوستی یا واکنش‌های انفوزیون کمتر از ۱ درصد رخ می‌دهد.
آهن سوکروز (Venofer®) به‌عنوان گزینه اقتصادی
Venofer® حاوی ۲۰۰ میلی‌گرم آهن سوکروز است که در ۱۰۰ میلی‌لیتر محلول نرمال‌سالین و طی ۳۰ دقیقه انفوزیون می‌شود. به‌طور معمول، این دوز ۳ تا ۵ بار با فاصله ۳–۷ روز تکرار می‌شود تا ذخایر آهن بازسازی شوند. از منظر ایمنی، تجربۀ بیش‌از یک دهه استفاده در سه‌ماهه دوم و سوم بارداری نشان داده که این دارو بدون افزایش ناهنجاری جنینی قابل‌استفاده است.
هیدروکسوکوبالامین (ویتامین B₁₂) وریدی
در بیمارانی که کمبود شدید ویتامین B₁₂ دارند، هیدروکسوکوبالامین با دوز ۱۰۰۰ میکروگرم در ۵ میلی‌لیتر تجویز می‌شود و به‌صورت تزریق آرام همراه با ۱۰۰ میلی‌لیتر محلول سرمی انجام می‌پذیرد. پروتکل معمول شامل تزریق هفتگی به‌مدت چهار هفته و سپس تکرار ماهیانه است. سرویس دارویی NHS بریتانیا این روش را کاملاً ایمن و ضروری برای پیشگیری از اختلالات عصبی و کاهش خطر سقط یا تولد نوزاد کم‌وزن می‌داند. به‌علاوه، هیدروکسوکوبالامین در رده «A» سازمان FDA قرار دارد و برای همه سه‌ماهه‌ها مجاز است.
کمپلکس ویتامین B به‌همراه ویتامین C دوز متوسط (پروتکل «مایرز بارداری»)
نسخۀ پیشنهادی برخی پزشکان برای دورۀ بارداری شامل ۱ گرم ویتامین C، کمپلکس ویتامین‌های گروه B (B₁: ۱۰ میلی‌گرم، B₂: ۴ میلی‌گرم، B₆: ۱۰ میلی‌گرم) و ۱ گرم منیزیم است که در ۲۵۰ میلی‌لیتر محلول سالین طی ۴۵ دقیقه انفوزیون می‌شود. داده‌ها نشان می‌دهند که مصرف دوزهای بالای ترکیب ویتامین C و E ممکن است ریسک پارگی زودرس پرده‌ها را افزایش دهد؛ ازاین‌رو، برخی متخصصان دوز ویتامین C را به یک گرم محدود کرده تا احتمال عوارض کاهش بیابد. استفاده از این ترکیب در بانوان با کمبود G6PD یا سنگ کلیه اگزالاتی مطلقاً ممنوع است.
محلول الکترولیت و دکستروز برای درمان هیپرمِسس گراویداروم (تهوع و استفراغ شدید)
در موارد خفیف تا متوسط تهوع و استفراغ بارداری که با عنوان هیپرمِسس گراویداروم شناخته می‌شود، تزریق سرم تقویتی در بارداری به‌صورت ترکیب ۵۰۰ میلی‌لیتر رینگر لاکتات با ۵۰۰ میلی‌لیتر دکستروز ۵ درصد به‌همراه تزریق ۱۰۰ میلی‌گرم تیامین وریدی پیش‌از انفوزیون قندی توصیه می‌شود.
مدیریت عوارض و نکات ایمنی
در طول تزریق سرم تقویتی در بارداری، نظارت دقیق بر علائم حیاتی و وضعیت بیمار شرط اساسی ایمنی است. جدول زیر نشان می‌دهد که در صورت بروز هر یک از واکنش‌ها، چه اقداماتی باید انجام شود:
| عارضه | فراوانی تقریبی | اقدام فوری |
| گرگرفتگی و طعم فلز (ویتامین C) | ۱۰ ٪ | کاهش سرعت تزریق به نصف، نوشیدن آب خنک |
| درد ورید یا سفتی بازو (آهن IV) | ۵ ٪ | کمپرس گرم موضعی، تنظیم زاویه آنژیوکت |
| افت فسفات سرم (Injectafer) | ۴–۸ ٪ | چک آزمایش چهار هفته بعد؛ در صورت علامت‌دار بودن، استفاده از مکمل فسفر خوراکی |
| واکنش انفوزیون (کهیر، تهوع، تنگی نفس) | زیر ۱ ٪ | توقف سرم، تزریق آنتی‌هیستامین با یا بدون هیدروکورتیزون، احضار پزشک |
| افزایش فشار خون (بار مایعات) | ۲ ٪ | توقف تزریق، نشستن بیمار، کنترل مجدد |
سخن پایانی
تزریق سرم تقویتی در بارداری، اگر مطابق راهنماهای ACOG و WHO، پس‌از غربالگری آزمایشگاهی و در محیط مجهز انجام شود، می‌تواند کمبود آهن و ویتامین B۱۲ را ظرف چند هفته اصلاح کند، سطح انرژی مادر را بالا ببرد و ذخایر ریزمغذی جنین را تضمین کند. البته باید حتماً طبق تجویز پزشک باشد.
نظرات کاربران