چهارشنبه سوری یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی است که هر سال در شب آخرین چهارشنبه سال برگزار می‌شود. این جشن کهن، ریشه در باورهای اسطوره‌ای و سنت‌های دیرینه ایرانی دارد و با برگزاری آیین‌های خاصی مانند روشن کردن آتش، پریدن از روی آن، قاشق‌زنی و فال‌گوشی همراه است. چهارشنبه‌سوری نه‌تنها یک جشن ملی، بلکه بخشی از هویت فرهنگی ایرانیان محسوب می‌شود که در طول قرن‌ها حفظ شده است.
چهارشنبه سوری 1403 برابر است با روز سه‌شنبه 28 اسفند.
ریشه تاریخی چهارشنبه سوری
واژه “چهارشنبه‌سوری” از دو بخش “چهارشنبه” (به عنوان آخرین چهارشنبه سال) و “سوری” (به معنای سرخ یا جشن) تشکیل شده است. این جشن پیش از ورود اسلام به ایران نیز وجود داشته و برخی آن را مرتبط با آیین‌های زرتشتی می‌دانند. زرتشتیان آتش را مقدس می‌دانستند و آن را نمادی از پاکی و روشنی تلقی می‌کردند. در دوران مختلف تاریخی، چهارشنبه‌سوری با تغییراتی در نحوه برگزاری، همچنان جایگاه خود را در میان ایرانیان حفظ کرده است.
آیین‌های چهارشنبه سوری
۱. روشن کردن آتش و پریدن از آن
یکی از معروف‌ترین رسوم این جشن، روشن کردن آتش و پریدن از روی آن است. مردم هنگام پریدن از آتش، جمله معروف “زردی من از تو، سرخی تو از من” را تکرار می‌کنند. این جمله نمادی از دور ریختن بیماری‌ها و بدبختی‌ها و دریافت انرژی و سلامتی از آتش است.
۲. قاشق‌زنی
قاشق‌زنی یکی دیگر از آیین‌های قدیمی چهارشنبه‌سوری است که شباهت‌هایی به رسم “هالووین” در غرب دارد. در این رسم، کودکان و نوجوانان با پوشاندن چهره خود، به درِ خانه‌ها می‌روند و با زدن قاشق بر کاسه، صاحب‌خانه را از حضور خود آگاه می‌کنند. میزبان نیز برای آن‌ها خوراکی‌هایی مانند آجیل، شیرینی و گاهی سکه در نظر می‌گیرد.
۳. فال‌گوشی
فال‌گوشی یکی از آیین‌هایی است که در گذشته بیشتر رواج داشت. افراد نیت می‌کردند و در گوشه‌ای پنهان می‌شدند تا به صحبت‌های رهگذران گوش دهند. بر اساس نخستین جمله‌ای که می‌شنیدند، نیت خود را تعبیر می‌کردند.
۴. تهیه آجیل مشکل‌گشا
آجیل مشکل‌گشا یکی دیگر از رسوم چهارشنبه سوری است. مردم معتقد بودند که خوردن این آجیل، مشکلات آن‌ها را در سال جدید حل خواهد کرد. این آجیل معمولاً شامل مغزهایی مانند بادام، پسته، فندق، نخودچی و کشمش است.
۵. آب‌پاشی و شست‌وشو
در برخی مناطق ایران، رسم بوده است که مردم در این شب خود را با آب شست‌وشو دهند و یا آب بر روی یکدیگر بپاشند تا پاک و تطهیر شوند.
آیین چهارشنبه سوری در مناطق مختلف ایران
چند مورد ذکر شده، آیین‌های کلی چهارشنبه سوری در ایران محسوب می‌شود. علاوه بر این موارد، چهارشنبه‌سوری در سراسر ایران با آداب و رسوم متنوعی برگزار می‌شود. هر منطقه بنا بر فرهنگ، تاریخ و شرایط اقلیمی خود، شیوه خاصی برای گرامیداشت این شب دارد. در ادامه، به برخی از این آیین‌ها در نقاط مختلف ایران می‌پردازیم:
- چهارشنبه‌سوری در آذربایجان (تبریز، اردبیل، زنجان) :
در مناطق ترک‌نشین ایران، چهارشنبه‌سوری با نام “چرشنبه بایرامی” شناخته می‌شود. مردم این مناطق چهار چهارشنبه قبل از نوروز را جشن می‌گیرند که شامل “سو چرشنبه” (چهارشنبه آب)، “اود چرشنبه” (چهارشنبه آتش)، “یئل چرشنبه” (چهارشنبه باد) و “تورپاق چرشنبه” (چهارشنبه خاک) است. هر کدام از این چهارشنبه‌ها به یکی از عناصر طبیعی اختصاص دارند. در این شب، افراد جوان در آب جاری شست‌وشو می‌کنند تا گناهانشان شسته شود و برای سال جدید طراوت و سلامتی داشته باشند. - چهارشنبه‌سوری در گیلان:
در گیلان، مردم از روزهای قبل برای برگزاری این جشن آماده می‌شوند. رسم “گل‌گل چهارشنبه” در برخی مناطق استان گیلان انجام می‌شود که طی آن، مردم آب تنی می‌کنند تا حال ناخوش و بدشانسی را از خود دور کنند. همچنین، برخی خانواده‌ها درختان را تکان می‌دهند و بر این باورند که این کار باعث باردهی بیشتر درختان در سال آینده می‌شود. - چهارشنبه‌سوری در مازندران:
مازندرانی‌ها نیز رسم خاصی به نام “پَرَخوانی” دارند که طی آن، نوجوانان در شب چهارشنبه‌سوری بر روی بام خانه‌ها رفته و کیسه‌ای را از طریق روزنه دودکش به داخل خانه می‌فرستند. اعضای خانواده نیز داخل آن آجیل، شیرینی یا خوراکی‌های دیگر می‌گذارند. - چهارشنبه‌سوری در کردستان:
در کردستان، چهارشنبه سوری را “چوارشه‌مه سور” می‌نامند. یکی از رسوم رایج، پرتاب کردن سبزه یا وسایل کهنه در آب است که نشانه‌ای از خداحافظی با بدی‌ها و استقبال از سال نو محسوب می‌شود. مردم همچنین آتش بزرگی روشن می‌کنند و دور آن می‌چرخند و شادی می‌کنند. - چهارشنبه‌سوری در خراسان (مشهد، بیرجند، سبزوار و نیشابور):
در خراسان، مردم به رسم “کوزه‌شکنی” اعتقاد دارند. در این آیین، کوزه‌ای پر از آب را از پشت بام خانه به زمین می‌اندازند تا نحسی از بین برود. همچنین، برخی افراد در چاه آب یا رودخانه سکه می‌اندازند تا رزق و روزی آن‌ها در سال جدید بیشتر شود. - چهارشنبه‌سوری در تهران و شهرهای مرکزی ایران:
در تهران و مناطق مرکزی، روشن کردن آتش در حیاط خانه‌ها، کوچه‌ها و خیابان‌ها از رسوم اصلی است. علاوه بر این، مردم آجیل مشکل‌گشا تهیه می‌کنند و برخی خانواده‌ها برای رفع گرفتاری‌های سال آینده آن را میان اعضای خانواده تقسیم می‌کنند. - چهارشنبه‌سوری در سیستان و بلوچستان:
در سیستان و بلوچستان، مراسم چهارشنبه‌سوری با رسم “دعاخوانی” همراه است. مردم در شب چهارشنبه سوری، گرد هم می‌آیند و دعای خیر می‌خوانند. برخی نیز خاکستر آتش را پشت در خانه می‌ریزند تا از بلاها دور بمانند. - چهارشنبه‌سوری در لرستان:
لرها اعتقاد دارند که در شب چهارشنبه سوری باید لباس نو بپوشند تا سال جدید را با خوش‌یمنی آغاز کنند. همچنین، رسم “آش حبوبات” در برخی مناطق وجود دارد که طی آن، غذایی نذری تهیه و بین نیازمندان توزیع می‌شود. - چهارشنبه‌سوری در بوشهر و خوزستان:
در بوشهر، مردم این شب را با نواختن موسیقی سنتی و برپایی جشن‌های گروهی در کنار ساحل برگزار می‌کنند. در برخی مناطق خوزستان نیز رسم است که جوانان در این شب، بر روی تپه‌های شنی یا کنار رودخانه‌ها آتش روشن می‌کنند. - چهارشنبه‌سوری در اصفهان:
شهر اصفهان، علاوه بر پریدن از آتش، رسم “گوش ایستادن” بسیار مرسوم بوده است. افراد نیت می‌کردند و به صحبت‌های رهگذران گوش می‌دادند. اگر صحبت‌ها مثبت بود، نشانه خوبی تلقی می‌شد و اگر منفی بود، تعبیر بدی از آن می‌شد.
چهارشنبه سوری در دوران معاصر
متأسفانه در سال‌های اخیر، چهارشنبه‌سوری با تغییرات زیادی همراه شده است. مواد منفجره و ترقه‌های خطرناک جایگزین رسوم سنتی شده‌اند و این امر باعث افزایش آسیب‌های جسمی و جانی در این شب شده است. بسیاری از بزرگان فرهنگ و جامعه‌شناسان تأکید دارند که باید چهارشنبه‌سوری را به شکل سنتی و کم‌خطر برگزار کرد تا هم از زیبایی‌های این جشن لذت ببریم و هم از حوادث ناگوار جلوگیری شود.
نتیجه‌گیری
جشن چهارشنبه‌سوری یکی از جشن‌های ملی و فرهنگی ایران است که ریشه‌ای عمیق در تاریخ و باورهای ایرانیان دارد. این مراسم، نماد پایان زمستان و استقبال از نوروز است که آیین‌های آن در طول قرن‌ها حفظ شده‌اند و در هر منطقه با رسوم خاصی برگزار می‌شود. اما با وجود تفاوت‌های فرهنگی، هدف اصلی این آیین‌ها دور کردن نحسی، استقبال از سال نو و برگزاری جشنی شادمانه در کنار خانواده و دوستان است.
حفظ و احیای این سنت‌ها به شکل ایمن و به دور از خطرات ناشی از مواد منفجره، حوادث چهارشنبه سوری را کاهش خواهد داد و خاطره‌ای دلنشین برای همه به جای می‌گذارد. بنابراین سعی کنیم تا با آگاهی‌بخشی و فرهنگ‌سازی، میراث ارزشمند گذشتگان را پاس بداریم.
نظرات کاربران